บทว่า สมาธิกุสโล ความว่า เป็นผู้ฉลาดในการกำหนดองค์
อย่างนี้คือ ปฐมฌานมีองค์ 5.
บทว่า น สมาปตฺติกุสโล ความว่า ไม่สามารถทำจิตให้
ร่าเริงให้สามารถแล้วเข้าฌานได้.
พึงทราบบทที่เหลือโดยนัยนี้.
จบ อรรถกถาสมาธิสมาปัตติสูตรที่ 1

2. ฐิติสูตร

[587] กรุงสาวัตถี. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ผู้ได้ฌาน 4 จำพวกนี้
4 จำพวกเป็นไฉน ? คือ ผู้ได้ฌานบางคนในโลกนี้เป็นผู้ฉลาดในการ
ตั้งจิตมั่นในสมาธิ แต่ไม่ฉลาดในการตั้งอยู่ในสมาธิ 1 บางคนฉลาด
ในการตั้งอยู่ในสมาธิ แต่ไม่ฉลาดในการตั้งจิตมั่นในสมาธิ 1 บางคน
ไม่ฉลาดในการตั้งจิตมั่นในสมาธิ และไม่ฉลาดในการตั้งอยู่ใน
สมาธิ 1 บางคนฉลาดในการตั้งจิตมั่นในสมาธิ และฉลาดในการ
ตั้งอยู่ในสมาธิ 1 ใน 4 จำพวกนั้น ผู้ได้ฌานที่ฉลาดในการตั้งจิตมั่น
ในสมาธิ และฉลาดในการตั้งอยู่ในสมาธิ นับว่าเป็นผู้เลิศ ประเสริฐที่สุด
เป็นประธานสูงสุดและดีกว่าผู้ได้ฌานทั้ง 4 จำพวกนั้น เปรียบเหมือน
นมสดเกิดจากแม่โค นมส้มเกิดจากนมสด เนยข้นเกิดจากนมส้ม เนยใส
เกิดจากเนยข้น หัวเนยใสเกิดจากเนยใส ในจำนวนนั้น หัวเนยใสเขา
กล่าวว่าเป็นเลิศ ฉันใด ผู้ได้ฌานที่ฉลาดในการตั้งจิตมั่นในสมาธิ
และฉลาดในการตั้งอยู่ในสมาธิ ก็นับว่าเป็นผู้เลิศ ประเสริฐที่สุด
เป็นประธาน สูงสุด และดีกว่าผู้ได้ฌานทั้ง 4 จำพวกนั้น ฉันนั้น
เหมือนกัน.
จบ ฐิติสูตรที่ 2

อรรถกถาฐิติสูตรที่ 2

พึงทราบวินิจฉัยในสูตรที่ 2 เป็นต้น ดังต่อไปนี้ :-
บทว่า น สมาธิสฺมึ ฐิติกุสโล ความว่า ไม่ฉลาดที่จะหยุดฌาน
ไว้ได้ คือไม่สามารถจะหยุดฌานไว้ได้ชั่ว 7-8 ลัดนิ้วมือ.
จบ อรรถกถาฐิติสูตรที่ 2

3. วุฏฐานสูตร

[588] กรุงสาวัตถี. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ผู้ได้ฌาน 4 จำพวกนี้
4 จำพวกเป็นไฉน ? คือ ผู้ได้ฌานบางคนในโลกนี้ เป็นผู้ฉลาดในการ
ตั้งจิตมั่นในสมาธิ แต่ไม่ฉลาดในการออกจากสมาธิ 1 บางคนฉลาด
ในการออกจากสมาธิ แต่ไม่ฉลาดในการตั้งจิตมั่นในสมาธิ 1 บางคน
ไม่ฉลาดในการตั้งจิตมั่นในสมาธิ และไม่ฉลาดในการออกจาก
สมาธิ 1 บางคนฉลาดในการตั้งจิตมั่นในสมาธิ และฉลาดในการ
ออกจากสมาธิ 1 ใน 4 จำพวกนั้น ผู้ได้ฌานที่ฉลาดในการตั้งจิตมั่น
ในสมาธิ และฉลาดในการออกจากสมาธิ นับว่าเป็นผู้เลิศ ประเสริฐที่สุด
เป็นประธาน สูงสุด และดีกว่าผู้ได้ฌานทั้ง 4 จำพวกนั้น เปรียบเหมือน
นมสดเกิดจากแม่โค นมส้มเกิดจากนมสด ฯลฯ.
จบ วุฏฐานสูตรที่ 3

อรรถกถาวุฏฐานสูตรที่ 3

บทว่า น สมาธิสฺมึ วุฏฺานกุสโล ความว่า ไม่ฉลาดจะออก
จากฌาน คือ ไม่สามารถจะออกได้ตามเวลาที่กำหนดไว้
จบ อรรถกถาวุฏฐานสูตรที่ 3